Podstawą prawną umożliwiającą funkcjonowanie CIS jest ustawa o zatrudnieniu socjalnym z 13 czerwca 2003 r. (Dz.U. Nr122, poz.1143 z dnia 14 lipca 2003). Zawiera ona m.in. zasady tworzenia i działalności Centrów Integracji Społecznej, definiuje pojęcie wykluczenia społecznego, wreszcie określa warunki uczestnictwa.
Wg art. 1 ustawy, osoby zagrożone lub dotknięte wykluczeniem społecznym to osoby, które z powodu swojej sytuacji życiowej nie są w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb życiowych. Konsekwencją tego jest ograniczone uczestnictwo w podstawowych sferach życia: rodzinnego, społecznego i zawodowego. W szczególności ustawa dotyczy:
- bezrobotnych pozostających bez pracy co najmniej 12 miesiące,
- bezdomnych,
- uzależnionych od alkoholu, narkotyków lub innych środków odurzających,
- chorych psychicznie,
- zwalnianych z zakładów karnych,
- uchodźców
- osób niepełnosprawnych.
Uczestnictwo w CIS trwa do 12 miesięcy (w uzasadnionych przypadkach dyrektor CIS może przedłużyć czas uczestnictwa o kolejne 6 miesięcy). W tym czasie uczestników obejmuje tzw. zatrudnienie socjalne, którego podstawą jest Indywidualny Program Zatrudnienia Socjalnego. Program określa zasady uczestnictwa w Centrum, obowiązki uczestnika oraz CIS, formy i zakres reintegracji zawodowej i społecznej, wreszcie osoby odpowiedzialne za realizację programu. Program może zostać rozwiązany na skutek uporczywego naruszania postanowień programu przez uczestnika, trwałego opuszczania zajęć przez uczestnika lub na wniosek uczestnika o odstąpieniu od programu.
Uczestnikowi Centrum przysługuje nieodpłatnie jeden posiłek dziennie, środki ochrony indywidualnej, ubezpieczenie z tytułu wypadków lub chorób zawodowych, ubezpieczenie emerytalno-rentowe oraz świadczenie integracyjne w wysokości:
- 50 % zasiłku dla bezrobotnych (w pierwszym miesiącu - "okresie próbnym")
- 100 % zasiłku dla bezrobotnych (w kolejnych miesiącach - "okresie właściwym").
Najważniejszym jednak zyskiem płynącym z uczestnictwa jest możliwość powrotu na rynek pracy na zasadach tzw. zatrudnienia wspieranego. Po zakończeniu uczestnictwa w CIS powiatowy urząd pracy kieruje uczestnika do pracy u pracodawcy lub w CIS; uczestnik może też założyć własną działalność gospodarczą będą spółdzielnię socjalną. Pracodawca zobowiązuje się do zatrudnienia skierowanego pracownika przez okres nie krótszy niż 12 miesięcy. W zamian otrzymuje ze środków funduszu pracy częściową refundację wynagrodzeń.
Wg ustawy Centrum Integracji Społecznej może utworzyć marszałek, wójt, burmistrz lub prezydent miasta będą organizacje pozarządowe. W przypadku, gdy CIS tworzony jest przez władze gminne, projekt może być finansowany z:
- dotacji pochodzącej z dochodów własnych gminy (w tym przeznaczonych na realizację miejskiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych),
- dotacji przedmiotowej dla gospodarstw pomocniczych,
- dotacji od marszałka województwa na pierwsze wyposażenie oraz działalność w ciągu trzech pierwszych miesięcy lub dotacji w formie grantu konkursowego,
- dotacji z europejskich funduszy przedakcesyjnych np. PHARE, oraz środków Europejskiego Funduszu Społecznego,
- dochodów z prowadzonej przez CIS działalności: usługowej, wytwórczej, handlowej.
W przypadku, gdy CIS tworzony jest przez organizacją pozarządową, projekt może być finansowany z:
- zasobów instytucji tworzącej, pochodzących ze zbiórek, darowizn lub innych źródeł,
- dotacji na pierwsze wyposażenie z dochodów własnych samorządu województwa przeznaczonych na realizację wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych,
- dotacji na pierwsze wyposażenie z dochodów własnych gminy przeznaczonych na realizację gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych,
- europejskich funduszy przedakcesyjnych (PHARE), Europejskiego Funduszu Społecznego.